آیه 3 سوره شرح

الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ «3»

الَّذِي أَنْقَضَ‌: آن بارى كه شكسته و گران ساخته بود، ظَهْرَكَ‌: پشت تو را، و آن تحمّل زحمات رسالت بود، و اصرار كافران در ايذاء و تكذيب ايشان نبوت تو را، و عجز آن حضرت از ارشاد آنان، كه حق تعالى تحمل آن را بر او آسان گردانيد و به معجزات و براهين، پشت آن حضرت را قوى گردانيد، و مسلّط نمود او را بر آنها كه بيشتر به شرف اسلام مشرّف و بقيه به دست آن سرور به ورطه هلاكت گرفتار شدند: يا رفع نموديم از تو تحمّل ثقل احكام شريعت را و آن را بر تو سهل و آسان نموديم.

2- مراد تخفيف اعباء رسالت و نبوّت است كه قيام به آن سنگين بود.

حق تعالى آن را آسان نمود بر وجهى كه گوئيا هيچ بارى براى او نيست.

3- نزد بعضى وضع به معنى عصمت است. يعنى نگاه داشتيم تو را از برداشتن وزر، چه مقصود از وضع، عدم ثقل است بر او. پس هرگاه معصوم باشد، ابلغ خواهد بود در آنكه ثقل بر او نباشد.

4- علم الهدى سيد مرتضى (رحمه اللّه) فرموده: تسميه ذنوب به اوزار به جهت آن است كه آن مثقل كاسب و حامل خود است. پس هر چيزى كه گران سازد انسان را از غم و غير آن جايز است آن را وزر گويند. بنابراين ممتنع نيست كه وزر در آيه، غم آن حضرت باشد بر شرك قوم او و اينكه آن سرور و اصحاب در ميان اهل شرك مقهور و مستضعف بودند و چون حق سبحانه اعلاى كلمه اسلام نمود و آن حضرت و اتباع او را بر ايشان مسلّط ساخت، او را به اين خطاب سر افراز فرمود، به جهت تذكر به موقعيت اين نعمت عظمى بر او تا در مقابله آن به شكرگزارى قيام نمايد، و مؤيد اين است آيات بعد «1».

5- نزد بعضى معنى آنكه برگرفتيم بار گناهان امّت تو را به آمرزش ايشان و

«1» تنزيه الانبياء (منشورات الرضى- قم) ص 115- 114.

جلد 14 - صفحه 264

دل تو را از غم و اندوه فارغ گردانيديم.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

أَ لَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ «1» وَ وَضَعْنا عَنْكَ وِزْرَكَ «2» الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ «3» وَ رَفَعْنا لَكَ ذِكْرَكَ «4»

فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً «5» إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْراً «6» فَإِذا فَرَغْتَ فَانْصَبْ «7» وَ إِلى‌ رَبِّكَ فَارْغَبْ «8»

ترجمه‌

آيا گشايش نداديم براى تو سينه تو را

و برداشتيم از دوش تو بار گران تو را

كه كمر شكن بود براى تو

و بلند نموديم براى تو نام تو را

پس همانا با سختى آسانى است‌

همانا با سختى آسانى است‌

و چون فارغ شدى پس كوشش در عبادت كن‌

و بسوى پروردگارت پس رغبت نماى.

تفسير

خداوند منّان در تعقيب بيان الطاف و نعم خود در سوره سابقه نسبت بحضرت ختمى مرتبت ميفرمايد آيا ما شرح صدر و گشايش دل بتو عنايت ننموديم كه مشتمل شد بر علم و حكمت و قابل شد براى تلقّى وحى و قبول رسالت و قادر شد بر تحمّل آزار قوم و جمع بين دعوت خلق و اشتغال بعبادت حق و چون شرح صدر و گشودگى دل بفرح و سرور و اطمينان خاطر است چنانچه دلتنگى از همّ و غم و اندوه است قمّى ره نقل فرموده كه شرح صدر آنحضرت بآن بود كه خداوند امير المؤمنين عليه السّلام را وصى او قرار داد و در روز فتح مكّه كه قريش اسلام آوردند او را مسرور فرمود و در مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه پرسيدند از او آيا سينه گشوده ميشود فرمود بلى گفتند آيا نشانه‌اى دارد كه شناخته شود بآن فرمود اعراض از دنيا و اقبال بآخرت و تهيه براى مرگ پيش از ورود آن و برداشتيم از دوش تو بار سنگين همّ و غمّ از آزار قوم و انجام رسالت را بوجود امير المؤمنين و شمشير او و ثروت حضرت‌

جلد 5 صفحه 404

خديجه آن بار سنگينى كه كمر شكن بود براى تو اگر نبود كمك آن دو و قمّى ره وزر را بسنگينى جنگ تفسير فرموده و شايد مراد آن باشد كه حضرت بنفس نفيس خود مأمور بجنگ نبود و بيشتر امير المؤمنين عليه السّلام در جنگها مراقبت و دفاع از حضرت مينمود در هر حال اصل وزر بمعناى سنگينى است و وزير هم مشتقّ از وزر است چون مسؤليّت سنگينى در عهده دارد و گناه را هم كه وزر ميگويند بمناسبت سنگينى عقوبت آن است و اينجا هم بعضى گفته‌اند مراد دفع نمودن گناه است از آن حضرت بعطا نمودن قوه عصمت ولى آيات آتيه مؤيّد معناى اول است كه ميفرمايد و بلند نموديم و خواهيم نمود نام تو را در دنيا بطوريكه تمام مردم عالم تو را بشناسند يا برسالت و خاتميّت يا بعلم و حكمت و بزرگى و بزرگوارى براى تسكين خاطر او و قمّى ره نقل فرموده كه مراد آنست كه نام برده ميشوى تو وقتى كه نامبرده شوم من و آن قول مردم است اشهد أن لا اله الا اللّه و أن محمّدا رسول اللّه و در مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل فرموده در اين آيه كه فرمود جبرئيل بمن گفت خداوند عز و جل فرمود وقتى نامبرده شوم من نامبرده شوى تو با من پس همانا با همّ و غمّ و رنج و سختى و بار گران شادى و مسرّت و فتح و ظفر و سهولت امر است و نبايد مأيوس از رحمت خدا شد در دنيا علاوه بر آنكه با مشقّت و صعوبت انجام تكاليف الهيّه در دنيا سهولت و آسانى امر آخرت است و بنابر اين دو عسر است و دو يسر و محتمل است مراد آن باشد كه با سختيهاى دنيوى تو سهولت دنيوى و اخروى است و اشاره باين باشد آنچه در مجمع از پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل نموده كه بيرون آمد روزى پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم مسرور و خوشحال و ميفرمود هرگز غلبه پيدا نميكند يك عسر بر دو يسر و در بيان وجه آن گفته شده كه چون عسر معرّف بالف و لام است و آن يا براى عهد است يا جنس متعدّد نميشود ولى يسر نكره است كه شايع در جنس خود است پس متعدد ميشود و اقرب در نظر آنست كه جمله دوم تقرير و تثبيت جمله اول باشد باين تقريب كه چون جمله اول متفرّع بر آيات سابقه است وعده سهولت امر بر پيغمبر اكرم باشد بعد از صعوبت آن و لذا مبدوّ بفاء تفريع شده و جمله دوم كه خالى از آن است بيان امر كلّى باشد و بمنزله دليل براى جمله اول و اشاره بآنكه بناء الهى بر آنست كه بعد از سختى‌

جلد 5 صفحه 405

آسانى براى بندگان خصوصا اهل ايمان پيش بياورد و در خاتمه بنظر حقير امر فرموده است كه بعد از فراغت از امر دعوت و ارشاد و هدايت خلق بدين حق قيام بوظائف عبادت نمايد و زحمت در تحصيل قرب پروردگار خود كشد و رغبت بمناجات و انس با خداوند كند و از غير بگسلد و بدوست پيوندد و در روايات ائمه اطهار باشتغال بدعا بعد از فراغت از نماز تفسير شده و بنصب امير المؤمنين عليه السّلام بخلافت بعد از فراغت از امر نبوّت و بمعناى اخير بايد فانصب بكسر صاد قرائت شود و ظاهرا نشده و اللّه اعلم بحقائق الامور و بر حسب بعضى از روايات معتبره سوره الضحى و اين سوره يكى است و همچنين سوره فيل و ايلاف و بايد در نماز جمعا خوانده شود اگر چه شيخ استاد ما قدس سرّه در كتاب صلاة خود در لزوم آن بر حسب روايات اشكال فرموده ولى ظاهرا مسئله مسلّم است و بايد بسم اللّه را هم ميان آن دو خواند و تناسب معانى و ارتباط مطالب هر يك از آن دو با ديگرى شاهد بر وحدت است چنانچه علامه طباطبائى قدس سره فرموده و الضحى و الانشراح واحدة بالاتّفاق و المعانى شاهده كذالك الفيل مع الايلاف و فصل بسم اللّه لا ينافى و ثواب قرائت اين سوره هم در ذيل سوره الشمس گذشت و الحمد للّه على نعمه و آلائه و الصلوة و السلام على امنائه و اصفيائه.

جلد 5 صفحه 406

الَّذِي‌ أَنقَض‌َ ظَهرَك‌َ «3»

‌آن‌ ثقل‌ و وزر ‌آن‌ چناني‌ ‌بود‌ ‌که‌ پشت‌ تو ‌را‌ شكسته‌ ‌بود‌. كنايه‌ ‌از‌ اينكه‌ ‌اينکه‌ هم‌ّ و غم‌ّ ‌که‌ شرحش‌ گذشت‌ مثل‌ بار سنگيني‌ ‌بود‌ ‌که‌ بگرده‌ كشيده‌ باشي‌ ‌که‌ پشت‌ تو ‌را‌ خرد كرده‌ ‌بود‌ و شكسته‌ ‌بود‌ خداوند چنان‌ تو ‌را‌ ياري‌ كرد و ‌اينکه‌ بار سنگين‌ ‌را‌ ‌از‌ دوش‌ تو برداشت‌ دشمنان‌ ‌را‌ خوار و ذليل‌ كرد و دينت‌ ‌را‌ عظمت‌ داد و گروندگان‌ بتو ‌را‌ نصرت‌ فرمود و برتري‌ داد چه‌ منت‌ بزرگي‌ خداوند ‌بر‌ پيغمبر و مسلمين‌ گذارده‌ ‌که‌ ‌از‌ قدرت‌ بشر بيرون‌ ‌بود‌ و همين‌ نحو ‌بعد‌ ‌از‌ رحلت‌ حضرت‌ ‌با‌ ‌اينکه‌ دشمن‌هاي‌ زياد داخلي‌ و خارجي‌ دين‌ مقدس‌ اسلام‌ ‌را‌ چنان‌ نگهداري‌ كرده‌ ‌که‌ ‌هر‌ چه‌ رو بضعف‌ ميرود و ‌در‌

جلد 18 - صفحه 155

‌هر‌ قرني‌ يك‌ مجدد مذهب‌ مقدس‌ شيعه‌ ‌را‌ ‌از‌ علماء اعلام‌ برانگيخته‌ ميكند و نگهداري‌ ‌در‌ ‌هر‌ قرن‌ و زماني‌ ‌تا‌ حضرت‌ مهدي‌ ظاهر شود و ريشه‌ كفر و شرك‌ و ضلالت‌ ‌را‌ بركند و سرتاسر دنيا ‌را‌ اسلام‌ پركند و عظمت‌ پيدا كند و ريشه‌ ظلم‌ و كفر و شرك‌ و ضلالت‌ بركند.

]

(آیه 3)- «همان باری که سخت بر پشت تو سنگینی می‌کرد» (الذی انقض ظهرک).

این کدام بار بود که خداوند از پشت پیامبرش برداشت؟

قرائن آیات به خوبی نشان می‌دهد که منظور همان مشکلات رسالت و نبوت، و دعوت به سوی توحید و یکتاپرستی، و برچیدن آثار فساد از آن محیط بسیار آلوده بوده است، نه تنها پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله که همه پیغمبران در آغاز دعوت با چنین مشکلات عظیمی رو برو بودند، و تنها با امدادهای الهی بر آنها پیروز می‌شدند، منتها شرائط محیط و زمان پیغمبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله از جهاتی سخت‌تر و سنگین‌تر بود.